مسجد از دیرباز به عنوان عنصری اساسی در جامعه بشری و به صور گوناگون مطرح بوده است. گاهی به نام نیایشگاه، گاهی پرستشگاه و در ادیان و مناطق گوناگون و در دوره های مختلف زمانی به نام های دیگر معروف بوده است. در ایران نیز مسجد از دیرباز در بطن شهری وجود داشته و معماری مساجد نیز همواره مورد توجه بوده است. نخستین مسجد اسلامی به دست پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش در مدینه ساخته شد و توسط هنرمندان اسلامی تقلید و الگو گرفته شده است.
دیوار مسجد مدینه از سنگ لاشه و آسمان آن تیرپوش و تخت بوده است و شبستان مسجد با افراز اندكی بلندتر از بالای مرد بلندبالا برافراشته شد؛ همانطور كه حضرت ابراهیم (علیه السلام) در ساختمان خانه خدا انجام داده بود. با وجود این كه اسلام با تجمل و زیبایی در حد معقول آن مخالفتی ندارد، ولی روح حاكم بر رهنمودهای اسلام در مورد الگوهای مختلف مصرفی چون لباس، مسكن، مركب و غذا همگی نشان دهنده آن است كه یكی از معیارهای ارزشی در اسلام، سادگی و وارستگی از مظاهر دنیوی است؛ بنابراین آراستن گنبد مسجد با تزئیناتی كه در كاخ های پادشاهان و اهل دنیا متداول است، منافی و مغایر با ارزش‌های اسلامی است.
گنبد مسجد در آغاز سده دوم هجری و بیشتر در خراسان با پیل پاها و دیوارهای ضخیم و دهانه های كم‌پهنای سرپوشیده ساخته می شده است. از آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهرها و روستاها مسجدهای باشكوه و بزرگی در بیشتر شهرها بنیاد گردید. گنبدخانه‌ها نیز همچون كوشكی تك و آزاد برای مسجد ساخته می‌شد. در ایران پس از فرو افتادن ساسانیان بود كه ساخت مساجد آغاز شد. در سه قرن نخستین حكومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوهای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می‌شد.
زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایران را در خراسان دانسته اند. در خراسان و شیوه خراسانی نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده و مساجد به گونه شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رقم تنها به معنای حضور ستون‌های متعدد است كه گرداگرد حیاط مركزی قرار می‌گیرند و شبستان‌ها و یا رواق‌ها را می‌سازند. قوس‌های به كار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی یا تخم مرغ است كه از نمونه‌های آن؛ فیروزآباد و طاق كسری را می‌توان نام برد.
از قرن چهارم هجری نیز نفوذ معماری كهن اشكانی و ساسانی در كار ساختمان مساجد فزونی یافت. از این پس ایوان و گنبد كه ساخت آن از دوره اشكانی آغاز شده و در دوران ساسانی رواج یافته بود، به صورت اجزای جدا‌نشدنی بدنه مسجد درآمد. از این دوران به بعد نیز با برداشتن ردیف‌هایی از ستون شبستان‌ها، ایوان و گنبد ساخته می شود و مساجد شبستانی به ایوانی بدل شده و سرانجام در اواخر قرن 5 و اوایل قرن 6 در دوران سلجوقی مساجد چهار ایوانی پدید می‌آیند.